महात्मा गांधी यांचे जीवन हे साध्या साधनेचे, आत्मशिस्तीचे, आणि अपार धैर्याचे उदाहरण आहे. त्यांनी केवळ स्वातंत्र्यलढ्यासाठीच नव्हे, तर समाजसुधारणा, मानवतेचा विकास आणि शांततेसाठी कार्य केले. परंतु त्यांच्या काही योगदानांवर आजही फारशी चर्चा होत नाही. गांधी जयंतीच्या निमित्ताने त्यांच्या काही दुर्लक्षित योगदानांवर प्रकाश टाकण्याचा हा प्रयत्न आहे.

 गांधींचा अभ्यास आणि वैयक्तिक शिस्त

महात्मा गांधी यांनी आपल्या जीवनात स्वत:च्या शिक्षणाला महत्त्व दिले. ते स्वतः कितीही व्यस्त असले तरी, नियमितपणे वाचन आणि अभ्यास करत असत. ते पहाटे लवकर उठत आणि आपला दिवस एकाग्रतेने सुरू करत. 

   गांधी दररोज सुमारे 3-4 तास अभ्यास करत असत, विशेषतः आपल्या आयुष्याच्या सुरुवातीच्या काळात, जेव्हा त्यांनी इंग्लंडमध्ये आपला कायद्याचा अभ्यास केला. ते अभ्यासात निपुण होते आणि विविध विषयांवर त्यांना गहन वाचनाची आवड होती, ज्यात धर्म, तत्त्वज्ञान, आणि मानवी मूल्ये हे मुख्य विषय होते.

 गांधींचे दुर्लक्षित योगदान

1. समाजसुधारणा आणि अस्पृश्यता निवारण:

   महात्मा गांधींचे सर्वात मोठे योगदान म्हणजे अस्पृश्यता निवारणासाठी केलेले कार्य. त्यांनी ‘हरिजन’ चळवळ सुरू केली, ज्यामध्ये त्यांनी दलित वर्गाला समाजात सन्मानाचे स्थान मिळवून देण्यासाठी जोरदार प्रचार केला. त्यांची ही चळवळ सामाजिक समता आणि माणुसकीच्या आधारावर होती.

2. स्वदेशी चळवळ:

   गांधीजींच्या स्वदेशी चळवळीला स्वातंत्र्यलढ्यासाठी मोठे स्थान दिले जाते. परंतु त्यांच्या या चळवळीचा उद्देश फक्त आर्थिक स्वातंत्र्य नव्हता. गांधींच्या मते, स्वदेशी वस्त्र आणि वस्त्र उत्पादन हा भारतातील रोजगारनिर्मितीसाठी एक महत्त्वाचा भाग होता. त्यांनी घराघरात चरखा आणून स्थानिक अर्थव्यवस्थेला चालना दिली.

3. नैतिक शिक्षणावर भर:

   गांधीजींचे विचार हे केवळ राजकीय नसून नैतिकतेवर आधारित होते. त्यांनी शिक्षणात नैतिक मुल्यांचा समावेश करण्यासाठी प्रयत्न केले. त्यांच्या मते शिक्षणाने केवळ ज्ञान मिळवायचे नसून मनुष्याला उत्तम माणूस बनवायचे होते.

4. अंतरधार्मिक सौहार्द:

   गांधीजींनी हिंदू-मुस्लीम ऐक्यासाठी सतत प्रयत्न केले. त्यांचा “सर्वधर्म समभाव” हा विचार आजही आपल्या समाजाला एकत्र बांधून ठेवणारा एक महत्त्वाचा धागा आहे. ते विविध धर्मांचा आदर करायचे आणि लोकांना एकमेकांच्या धर्माचा सन्मान करण्यासाठी प्रेरित करत असत.

5. आरोग्य आणि स्वच्छता सुधारणा:

   गांधीजींनी स्वच्छतेला मोठे महत्त्व दिले. त्यांच्या मते, स्वच्छता ही देवापेक्षा श्रेष्ठ होती. त्यांनी खेड्यांमध्ये स्वच्छता चळवळ सुरू केली आणि शारीरिक स्वच्छतेसाठी ग्रामीण भागातील लोकांना प्रोत्साहित केले. यामुळे गावागावात आरोग्याचे महत्त्व वाढले.

     गांधींचे विचार आजच्या समाजासाठी

महात्मा गांधींचे जीवन आणि विचार आजच्या समाजासाठीही अत्यंत महत्त्वाचे आहेत. समाजसुधारणा, आर्थिक स्वातंत्र्य, धार्मिक सौहार्द, आणि स्वच्छतेच्या बाबतीत त्यांचे योगदान आजही आपल्याला प्रेरणा देते. गांधीजींच्या तत्त्वज्ञानातून आपण आजही खूप काही शिकू शकतो, विशेषतः मानवी मूल्ये आणि सहिष्णुतेचा प्रचार करण्यासाठी.

जागृत महाराष्ट्र न्यूज संपादक अमोल भालेराव